Öz denetim, kişinin duygularını, düşüncelerini, davranışlarını kontrol etmesi, aldığı kararları, yapmış olduğu plan ve programları uygulaması, davranışlarının sorumluluğunu üstlenmesi, belirlemiş olduğu hedefe ulaşmak için gayret göstermesidir.
Öz denetim, güçlü iradeye sahip olmak, iradeye hâkim olmak ve kişinin iradesini olumlu yönde kullanmasıdır. Psikolojide irade, özdenetim, öz disiplin olarak tanımlanmaktadır.
Sağlıklı beslenme, diyet, kilo verme, düzenli spor yapma, yapacağı işleri ertelememe, kötü alışkanlıklarını bırakma ve para biriktirme gibi konular, özdenetimin/güçlü iradenin ihtiyaç duyduğu alanlardır. Kişi davranışların sonuçlarını düşünerek karar vermelidir.
Özdenetim, halk dilinde güçlü iradeye sahip olmaktır. İnsanlar özdenetim, öz disiplin sözcüğünü fazla bilmezler ancak iradenin ne demek olduğunu çok iyi bilirler.
İnsanlar evlenirken “Kendi öz iradenizle, hiçbir baskı altında kalmadan … ile evlenmeyi kabul ediyor musunuz?” diye sorulur. Bir insan suç işlediğinde “Bu işi kendi özgür iradenle mi, yoksa başkasını zorlaması ile mi yaptınız? diye sorulur. Bir kişi öfkelendiğinde veya bir şeyi çok arzu ettiğinde ona “İradene hâkim ol.” denir.
İrade sözlükte “seçmek, istemek, yönelmek, tercih etmek ve karar vermek” anlamlarına gelir. İrade, “insanın önüne gelen seçeneklerden birini kendi isteğiyle tercih etmesi” olarak tanımlanabilir.
Sözlükte “istemek, dilemek” anlamına gelen irade, terim olarak “nefsin yapılması gerektiğine hükmettiği bir işi, bir amacı gerçekleştirmeyi istemesi, ona yönelmesi” dir.
Güçlü iradeye sahip olanlar hayatta başarılı olurlar. Zayıf iradeye sahip olanlar hayatta başarılı olamazlar. İrade kişide karar verebilme gücüdür. Kişi bir işi yapmak için ne kadar plan ve program yaparsa yapsın, yapmış olduğu planı uygulamadığı sürece yapılan plan ve program bir işe yaramaz.
Kişinin hayatta başarılı olması için yapmış olduğu planları uygulayacak, almış olduğu kararları yerine getirecek güçlü bir iradeye sahip olması gerekir.
Öğrenci ders çalışmak için planlar yapar ancak yapmış olduğu planı, programı uygulayacak iradeye sahip değilse başarılı olamaz. Zayıf iradeli olan öğrencinin ertesi günü yazılı sınavı vardır, ancak televizyondaki diziyi izlemeyi veya sosyal medyada dolaşmayı, vaktini başka gereksiz bir şeyle harcamayı bırakamaz… dolayısıyla istenilen başarıyı yakalayamaz.
Güçlü iradeye sahip olmak kişiyi hayat boyu başarılı ve mutlu kılar. Kişi küçük yaştan itibaren planlı, programlı, derli, toplu düzenli bir hayata alışmalıdır. Yaşına ve gelişimine uygun olarak ihtiyacı olan bilgi ve becerileri kazanmalıdır.
Kişi öncelikle sorumluluklarını bilmede, sorumluluklarını yerine getirmede, eşyalarının düzenli ve yerinde olmasında, temizlik alışkanlıklarını yerine getirmede, günlük plana ve programa uymada güçlü iradeye sahip olmalı ve zamanında eksiksiz ve düzenli olarak yerine getirmelidir.
Kişinin kendi hayatında güçlü iradeye sahip olması tek başına yeterli değildir. Kişi duygu ve düşüncelerine de hâkim olmalı, kontrol edebilmelidir. Başkalarının hayatına, işlerine olumsuz yönde müdahale etmek, başkalarının başarısını kıskanmak, nerede neyi ne kadar konuşacağını bilmemek de zayıf iradeye sahip olmak demektir.
Kişi kendisi için yapılmasını veya yapılmamasını istediği bir şeyi başkaları için de istemedikçe sağlam bir iradeye sahip değildir demektir.
Kişi hayatında ders çalışmada çok başarılıdır, üniversiteyi dereceyle bitirmiştir ancak sağlam bir iradeye sahip değilse öğrendiği şeyleri, çıkarı karşılığında başkalarına zarar verse bile kullanabilir veya birilerinin kullandığı biri olabilir.
İradenin güçlü veya zayıf olmasında en önemli faktör kişinin nefsidir, nefsin arzularıdır, nefsin arzu ve isteklerine uymaktır, bazen öfkesine yenik düşmektir, bazen heva ve hevesine/ arzu ve isteklerine yenik düşmektir.
Bazen, nefs ister irade direnir, reddeder veya yapar. İrade nefse göre karar verir. Nefsine hâkim olan daha az hata yapar. Nefsi iyi tanımak gerekir.
Nefsin en zayıf tarafı öfke, heva ve heves/arzu ve isteklerdir. Bazen kişi arzu etmediği, kendisini kızdıracak bir haber aldığında veya kendisini kızdıracak bir davranışla karşılaştığında öfkelenir. İradesine sahip olamayıp ani olarak olumsuz bir davranışta bulunursa, belki de ömür boyu telafisi imkânsız zararlara neden olabilir.
Kişi olumsuz bir haber aldığında hemen öfkelenmemeli, sabretmeli, iradesine hâkim olmalı ve haberin doğruluğunu araştırmalıdır. Haber doğru olsa bile iradesine hâkim olup konuşmamalı, sabretmeli konuyu güvendiği kişilerle istişare etmeli ve en az zararla atlatmaya çalışmalıdır.
Birçok hastalığın sebebi; öfke, üzüntü, kaygı, stres ve korkudur. İradesine hâkim olanlar duygularına hâkim olurlar. Dolayısıyla daha sağlıklı bir hayat yaşarlar.
İnsan güçlü bir iradeye sahip olabilir ancak irade gücünün de ölçüsü vardır. Kişi güçlü bir iradeye sahip olduğuna inanır ancak hayalinin ötesinde kendilerine yüksek para, makam teklif edildiğinde veya nefsinin arzuları/şehvet arzusu karşısında ne kadar güçlü olabilir?
Kuran-ı Kerimde Hz. Yusuf’un kıssası anlatılır. Kıssadan günümüze alınacak mesajları iyi bilmek gerekir. Nitekim Kuran-ı Kerimde:
“… Nefs insana sürekli kötülüğü emreder.” (Yusuf suresi, 53. Ayet)
“Andolsun insanı biz yarattık ve nefsinin ona ne fısıldadığını biliriz…” (Kaf suresi 16. Ayet) buyurulmaktadır.
“İnsanın en büyük düşmanı nefsine (heva ve hevesine) uymasıdır.” Hadis-i Şerif
Alimlerin birçoğu kişinin en büyük düşmanının nefsinin arzu ve istekleri olduğunu söylemişlerdir. Kişinin arzu ve isteklerine uyması, duygularına hâkim olamaması insanlara büyük zararlar verir. Nefsin arzu ve isteklerine karşı, davranışlar, alışkanlıklar, düşünceler ve duygular terbiye edilmelidir.
Öğrenilen her bilgi hafızada depo edilir/saklanır. Bilgiyi kullanmak istediğimizde irademiz etkili olur. İrademiz akıl veya duyguya göre karar verir. Kişinin iradesini güçlü kılan o kişinin karakteri/kişiliğidir. Karakteri/ kişiliği o kişinin sahip olduğu değerler ve inancı belirler. İradesi zayıf olan insanlar çoğu zaman duygularına göre karar verirler. Yapacağı işlerin kendilerine veya başkalarına zarar verip vermediğini düşünmezler. Duygulara göre karar vermek nefsin arzu ve isteklerine karşı çıkamamaktır.
İnsanın en değerli hazineleri boş zamanı ve sağlığıdır. Bunların kıymetini bilip gereğini yapmayan hayatta hep sorunlarla uğraşmak zorunda kalır. Güçlü irade hayatın her anında olumlu karar verir; zamanını verimli kullanır, boşa harcamaz, boş ve lüzumsuz şeylerle uğraşmaz.
İnsan rahatsız olduğu zaman doktora gider. Önemli olan doktorun verdiği ilaçları kullanmak, yaşam biçimine, beslenme alışkanlığına dikkat etmektir. Doktor şeker hastası birine glisemik indeksi yüksek olan yiyecekleri yememesini ve sağlıklı beslenmesini tavsiye eder. Kişi biraz yemekten bir şey olmaz düşüncesiyle yenilmesi yasak olan yiyecekleri yerse hastalıktan ve onun getireceği rahatsızlıklardan kurtulamaz. Doktorun tavsiyesine uymak ve yenilmemesi gereken şeyleri yememek için güçlü bir iradeye sahip olmak gerekir.
Zayıf iradeli insanlarda alkol bağımlılığı, uyuşturucu bağımlılığı, sosyal medya bağımlılığı, alışveriş bağımlılığı, dijital bağımlılık, haz bağımlılığı… daha sık görülür. Zayıf iradeli insanlar hayatta karşılaştıkları sorunlarla mücadele etmekte zorlanır.
İradeyi güçlendirmek için küçük yaştan itibaren çocuklara sabretmek, hazzı ertelemek için marsmelow deneyi gibi uygulamalar yapılmalıdır. Çocuklara her istediğini hemen yapma yerine “Biraz beklersen yapacağım.” Şeklindeki sözlerle yaklaşarak çocuğa beklemeyi sabretmeyi, hazzını ertelemeyi öğrenmesini, sabretmesini öğretmeliyiz.
Hayatımızda hangi olaya nasıl tepki vereceğimize, hangi işi nasıl yapacağımıza dair rutin alışkanlıklarımız olmalıdır. Ne zaman yatıp ne zaman kalkacağımıza, günlük planlarımıza, yaşam tarzımız dair alışkanlıklarımız olmalıdır.
Güçlü bir iradeye sahip olmanın en önemli yolu; sağlam bir karaktere sahip olmaktır. Sağlam bir karaktere sahip olan bir kişi nefsinin arzu ve isteklerine uymaz. Aklına göre hareket eder, haz peşinde koşmaz doğru olanı yapar.
Nefsin arzu ve isteklerine karşı çıkmak için sabır ve tahammül sahibi olmak gerekir. Oruç ibadeti aynı zamanda nefsi terbiye eder. Namaz hayatı disipline eder.
Kin, öfke, kıskançlık gibi duygular, alkol ve uyuşturucu bağımlısı olmak, dijital bağımlılık insanın iradesini olumsuz etkiler. Sağlam iradeye sahip olanlar daha az psikolojik sorunlar yaşarlar. Sağlam bir iradeye sahip olanlar huzurlu, mutlu, sağlıklı bir yaşamları olur.
Güçlü iradeye sahip olan kişi yalan söylemez, başkasının canına ve malına tecavüz etmez, eliyle ve diliyle başkasına zarar vermez. Makamın, mevkinin, statünün, paranın ve şehvetin önünde eğilmez.
Bizi değerli kılan irademizdir. Sağlam karaktere sahip olanlar güçlü iradeye sahip olurlar. İradeyi güçlü kılan karakterdir. Kişinin karakteri/kişiliği yaşadığı çevresinden aldığı inancı ve değerleri ile şekillenir. Zayıf iradeli birine kimse güvenmek istemez.
Bir şeyi yapmak için göstermiş olduğumuz çaba irademizin ne kadar güçlü olduğunu gösterir.
Hurşit EKİNCİ
Eğitimci – Yazar
